Ogłoszenie

Zibi

Administrator

Skąd: Zagłębie Dąbrowskie

Dołączył: 2017-10-25

Liczba postów: 4,604

Winorośl właściwa (Vitis vinifera L.)

Winorośl właściwa

Winorośl właściwa (Vitis vinifera L.), nazywana także winoroślą winną, latoroślą winną – gatunek z rodziny winoroślowatych. Rośliny występujące w stanie dzikim i będące przodkami roślin uprawnych rosły niegdyś niemal w całym basenie Morza Śródziemnego, w rejonie Kaukazu i dalej na wschód po Turkmenistan. Winorośl uprawna, wyróżniana jako osobny podgatunek, rozprzestrzeniona została szeroko w postaci wielu odmian uprawnych na całym świecie. Z jagód wytwarza się przede wszystkim wina, poza tym wykorzystuje się je do bezpośredniego spożycia (także suszone jako rodzynki), do wyrobu soków, galaretek, dżemów, kwasu winowego i octu winnego. Z nasion tłoczony jest olej.

Rozmieszczenie i pochodzenie

Zasięg naturalny podgatunku dzikiego winorośli (subsp. sylvestris) obejmował pierwotnie rozległe obszary w basenie Morza Śródziemnego i Azji południowo-zachodniej. Był to jedyny przedstawiciel rodzaju Vitis w Europie i północnej Afryce (najbardziej zróżnicowanego we wschodniej Azji i w Ameryce Północne). Podczas zlodowacenia północnopolskiego jego refugium był prawdopodobnie rejon Kaukaz oraz południowe krańce Europy tj. Półwysep Iberyjski i Apeniński, gdzie występuje największe zróżnicowanie genetyczne roślin tego gatunku (we Włoszech zwłaszcza na Sycylii). Stanowiska dzikich winorośli rozciągały się w czasach historycznych na rozległym obszarze południowej Europy od Hiszpanii poprzez Włochy, Szwajcarię, Austrię i Węgry, po Rumunię i kraje bałkańskie położone na południe od niej. Mapa zasięgu obejmuje wybrzeża Morza Czarnego i poprzez rejon Kaukazu po południowe wybrzeża Morza Kaspijskiego. Na wschodnich krańcach zasięgu występuje na izolowanych stanowiskach w Turkmenistanie i Tadżykistanie. Gatunek zasiedlał szeroki zakres siedlisk, ale przekształcenia w krajobrazie spowodowane działalnością człowieka ograniczyły występowanie tego taksonu niemal wyłącznie do lasów i zarośli na siedliskach aluwialnych. Dziko rosnące rośliny zostały zdziesiątkowane przez patogeny zawleczone z Ameryki Północnej (zwłaszcza mączniaka i filokserę), a dodatkowo straty powiększyło powszechne w XIX wieku regulowanie europejskich rzek. W efekcie dziko rosnąca winorośl stała się taksonem zagrożonym w Europie, rosnącym w rozproszonych i wątłych populacjach.

O ile sukcesywnie zmniejszał się areał występowania podgatunku pierwotnego winorośli, o tyle taksony udomowione były rozpowszechniane coraz szerzej na świecie i obecnie uprawiane są na wszystkich kontynentach z wyjątkiem Antarktydy.

Pokrój
    Pnącze o długości do 10 m, rzadko do 30, a nawet 40 m. Pień drewniejący, tęgi, może osiągać nawet 1,5 m obwodu. Kora szarobrązowa lub brunatna, podłużnie włóknista. Pędy są mniej lub bardziej bruzdowane, nagie lub z rzadka owłosione. Pędy rozgałęziają się sympodialnie. Pozorna, prosto rosnąca oś główna pędu w istocie jest ciągiem kolejnych bocznych odgałęzień, które rozwijając się spychają dotychczasowe pędy macierzyste w położenie boczne. Winorośl rosnąc czepia się podpór za pomocą widlasto rozgałęziających się wąsów czepnych, stanowiących właśnie takie zepchnięte na bok i zmodyfikowane pędy. Wyróżnia się u winorośli długo- i krótkopędy, przy czym te drugie rozwijają się w kątach liści i zamierają na jesieni aż po znajdujący się u ich nasady pąk kątowy. W kolejnym roku z tego pąka wyrasta długopęd[14].

Liście
    Skrętoległe, długoogonkowe, dłoniaste i bardzo zmienne. Osadzone są na zwykle nagim ogonku długości od 4 do 8 cm (rzadziej do 10 cm). U nasady mają szybko odpadające przylistki. Blaszka liściowa ma podobną długość i szerokość mieszczącą się w granicach od 5 do 15 cm (rzadko osiągają do 20 cm długości). W ogólnym zarysie blaszka jest zwykle okrągława i na różną głębokość (zwykle dość mocno) dłoniasto klapowana. Klapy są 3 lub 5, różnej wielkości, często zachodzące na siebie, a zatoki między nimi są zaokrąglone. Brzegi klap w górnej i środkowej części są grubo i nieregularnie ząbkowane, środkowa klapa jest na szczycie zaostrzona. U nasady blaszka liściowa jest głęboko i wąsko sercowata, z klapami bocznymi często nachodzącymi na siebie. Użyłkowanie jest dłoniaste, u nasady z 5 głównymi żyłkami, każda z 4–5 parami żyłek dalszego rzędu[13]. Blaszka liściowa z wierzchu jest ciemnozielona, początkowo owłosiona, później naga. Od spodu jest jasnozielona i zwykle rzadko, kutnerowato szaro owłosiona, rzadko naga.

Kwiaty
    Zebrane są w wiechy osiągające zwykle od 10 do 20 cm długości. Kwiatostany wyrastają naprzeciw liścia i ich szypuła ma od 1 do 5 cm długości. Jest naga lub pajęczynowato owłosiona i nierzadko wyrasta na niej nierozgałęziony wąs czepny. Kwiaty są niepozorne, drobne, zwykle obupłciowe u podgatunku uprawnego i zwykle rozdzielnopłciowe u podgatunku dziko rosnącego. Osadzone są na szypułkach osiągających do 2,5 mm długości. Mają wcześnie odpadający, drobny 5–działkowy kielich. Korona kwiatu składa się z 5 lancetowatych, żółtozielonych płatków o długości 1,5 mm, zrośniętych na szczycie. Podczas rozwoju owocu jest ona odrywana przez rozrastający się słupek, unoszona do góry i odpadająca[10]. Kwiaty słupkowe mają sterylne, krótkie i zielone pręciki. W kwiatach obupłciowych lub pręcikowych znajduje się 5 pręcików o nitkach długości do 1 mm i owalnych, żółtych pylnikach do 0,8 mm długości. Słupek pojedynczy, w kwiatach męskich jest bardzo zredukowany. W kwiatach obupłciowych lub żeńskich składa się z owalnej zalążni, krótkiej szyjki i rozszerzonego znamienia. U nasady zalążni znajduje się 5 miodników. Kwiaty są równoczesne, owadopylne lub samopylne. W Polsce kwitną od czerwca do lipca

Owoc
    Kulista lub podłużna jagoda o średnicy do ok. 2 cm. Jest soczysta, słodka lub słodkokwaśna, u odmian uprawnych ma różne kolory – od jasnozielonkawego poprzez różowy i czerwony do niemal czarnego. Zawiera od 2 do 4 nasion. Nasiona mają kształt gruszkowaty lub owalny, mają dzióbek i osiągają do 6 mm długości. Szypułka owocu wydłuża się i grubieje podczas owocowania[11].

Rozwój

Winorośl właściwa jest szybko rosnącym, wieloletnim pnączem. Kwitnie na przełomie wiosny i lata. Owoce pojawiają się pod koniec lata i pozostają na roślinie do zimy. Jesienią liście przebarwiają się na kolor złocistożółty. Najstarszy żyjący okaz winorośli właściwej posadzony został przez Lancelota 'Capability' Browna w 1768 roku w ogrodzie przy Hampton Court w Londynie. Okaz odmiany 'Schiava Grossa' ('Black Hamburgh') wciąż plonuje, a jego zrazy oferowane są na sprzedaż[15].
Systematyka i zmienność

Wyróżnia się dwa podgatunki:

    winorośl właściwa leśna (V. vinifera subsp. sylvestris (C.C.Gmel.) Hegi) – rośliny dziko rosnące o kwiatach rozdzielnopłciowych (zdarzają się rośliny obupłciowe, ale ich udział nie przekracza 5% w populacji), udział roślin z kwiatami męskimi i żeńskimi jest zmienny w różnych populacjach. Cechują się znacznym zróżnicowaniem morfologicznym i genotypowym. Do cech morfologicznych wyróżniających formę dziką należą całkowicie otwarte wierzchołki pędów (młode liście są rozpostarte), podczas gdy u odmian uprawnych są zwykle zamknięte (młode liście otulają szczytową część pędu). Rosnący w naturze przedstawiciele podgatunku dzikiego cechują się znacznym zróżnicowaniem genotypowym, co ma ogromne znaczenie hodowlane, wobec drastycznie zubożonego zróżnicowania odmian uprawnych (stanowiących klony jednego osobnika)[16]. Refugium winorośli podczas zlodowacenia był najwyraźniej rejon Kaukazu i Półwysep Apeniński, gdzie zachowane populacje wyróżniają się zróżnicowaniem genetycznym i morfologicznym. Pierwotnie dzikie winorośle właściwe występowały na różnych siedliskach na rozległym obszarze od atlantyckich wybrzeży południowej Europy po zachodnie Himalaje, jednak ich zasoby uległy drastycznemu zmniejszeniu w ciągu minionych 150 lat. Zachowały się wyłącznie populacje występujące na terenach zalewowych (wysoki poziom wód i wilgotność gleby uchroniła rośliny z tych siedlisk przed filokserą zawleczoną w latach 60. XIX wieku z Ameryki Północnej). Do późniejszych i współczesnych problemów w zachowaniu tego podgatunku należy fragmentacja zachowanych siedlisk gatunku, wycinka drzewostanów na stanowiskach i regulacja rzek.
    winorośl właściwa uprawna (V. vinifera subsp. sativa Hegi, syn. V. vinifera subsp. vinifera) – rośliny uprawiane o kwiatach obupłciowych.

Odmiany uprawne winorośli

    Kategoria: Szczepy winorośli

W obrębie gatunku wyróżnia się kultywary, popularnie nazywane odmianami albo szczepami. Choć Pierre Viala i Victor Vermorel w 1909 roku wymienili aż ok. 24 000 używanych nazw, to wiele z nich było albo okazało się później synonimami. Sto lat później wyróżnia się ok. 5 tys. odmian winorośli, z których około 250 jest uprawianych masowo. Różnią się głównie owocami m.in. ich kolorem skórki, wyglądem, zapachem, smakiem, odpornością na warunki klimatyczne, potencjalnym poziomem alkoholu i kwasowością[20]. Do określenia pokrewieństwa między naturalnymi kultywarami narzędzia dała dopiero analiza genetyczna[21]. Winogrodnicy i naukowcy dążyli do jak najlepszego dostosowania uprawianych krzewów do potrzeb gospodarczych. Optymalizacja była możliwa na kilka sposobów. Jednym z nich była selekcja naturalnych mutacji w ramach odmiany, zwanych sportami albo klonami, których cechy pozytywnie wyróżniały się na tle typowych egzemplarzy. Od XIX wieku na znaczeniu zyskała hodowla nowych odmian, niekiedy krzyżówek międzygatunkowych, przede wszystkim w celu zwiększenia odporności na szkodniki i choroby winorośli oraz lepszego dostosowania do zróżnicowanych gleb[23]. Do produkcji wina nie są dopuszczone krzyżówki międzygatunkowe. Niektóre z wyhodowanych mieszańców winorośli właściwej zyskały znaczenie gospodarcze (np. wyhodowany w Geisenheim 'Müller Thurgau' w Niemczech i 'Pinotage' w RPA).

W 1946 roku podzielono odmiany uprawne winorośli na trzy grupy:

    Convar. Occidentalis (grupa zachodnia) – odmiany południowo- i zachodnioeuropejskie o stosunkowo małych owocach, wykorzystywane głównie do wyrobu win, np.: 'Riesling', 'Pinot noir', 'Traminer'
    Convar. Orientalis (grupa wschodnia) – odmiany deserowe o dużych owocach np.: 'Chasselas', 'Kiszmisz', 'Nimrang'
    Convar. Pontica (grupa czarnomorska) – o cechach pośrednich, wiele odmian deserowych, np.: 'Furmint', 'Czausz', 'Aptis Aga'.

Dla konsumentów najpopularniejsze odmiany winorośli właściwej są często bardziej rozpoznawalne niż regiony pochodzenia, więc wśród producentów spostrzega się tendencję do podkreślania szczepu zamiast regionu winiarskiego.

Poza odmianami uprawnymi o użytkowych owocach wyhodowano także odmiany ozdobne winorośli, np.:

    'Incana' – liście pokryte srebrzystym kutnerem, roślina zalecana do zestawień z drzewami i krzewami czerwonolistnymi. Osiąga do 10 m wysokości. Rośnie w strefach mrozoodporności od 6 do 9.
    'Purpurea' – liście przez cały sezon wegetacyjny czerwonopurpurowe, tylko w miejscach ocienionych zielenieją. Owoce ciemnopurpurowe nie są zbyt smaczne. Odmiana wyhodowana w 1838, osiąga do 10 m wysokości i rośnie w 6–9 strefie mrozoodporności.

Nazewnictwo

W wersji bez apostrofów nazwy szczepów winorośli piszemy w języku polskim małymi literami[28]. Polska literatura dotycząca winiarstwa również stosuje się do tej konwencji, za to w źródłach dotyczących ogólnie ogrodnictwa i sadownictwa stosuje się jednak pisownię każdego członu nazwy wielką literą. W publikacjach botanicznych zgodnie z art. 28 Międzynarodowego Kodeksu Nomenklatury Botanicznej oraz Kodem Nomenklatury Roślin Ozdobnych nazwy odmian uprawnych ujmuje się w pojedynczy cudzysłów i zapisuje czcionką prostą.
Zastosowanie

    Roślina owocowa. Uprawia się ją w celu pozyskania soczystych i mięsistych jagód. W zależności od gatunku i odmiany owoce posiadają różne kształty, kolory, rozmiary i smaki. Nauka zajmująca się klasyfikacją winorośli to ampelografia.
        Grona znajdują zastosowanie przede wszystkim jako surowiec do produkcji win i produktów winopochodnych. Za pomocą destylacji z wina uzyskuje się winiaki (np. koniak, armagnac) i spirytus.
        Na drugim miejscu znajduje się bezpośrednia konsumpcja (tzw. winogrona deserowe). Wśród czołowych eksporterów znajdują się Chile, Włochy, Stany Zjednoczone i Południowa Afryka[30].
        Ważną rolę odgrywają suszone winogrona – rodzynki. Stany Zjednoczone i Turcja dostarczają 80% światowej produkcji rodzynek (choć nie tylko z winorośli właściwej).
        Z winogron tłoczy się także świeże i pasteryzowane soki pitne albo wykorzystuje do dosładzania innych napojów, dzięki naturalnej słodyczy[31]. Słodkie syropy z winogron zwane sapa i defratum pite były także już w starożytnym Rzymie.
    Kulinaria: W krajach bałkańskich z liści winogron i mięsa mielonego wyrabia się potrawę przypominającą gołąbki. Poprzez fermentację octową wina otrzymuje się z niego ocet winny (znany aceto balsamico). Z nasion wytwarza się olej.
    Produkcja suplementów diety: z winogron pozyskuje się naturalne antyoksydanty.
    Z powstającego podczas fermentacji wina osadu wytwarza się kwas winowy, zaś kamień winny używany jest do produkcji proszków do pieczenia ciast, w farbiarstwie i do czyszczenia przedmiotów mosiężnych.
    Wytłoczyny powstające przy produkcji wina oraz liście zerwane przed zbiorem owoców są wartościową paszą dla bydła i koni, używane są też jako nawóz.

Historia udomowienia i uprawy
Malowidło z altanową uprawą winorośli ze starożytnego grobowca w Nakht (Egipt) datowane na ok. 1500 r. p.n.e.
Plantacja winorośli

Tradycyjnie uważano, że winorośl właściwą zaczęto uprawiać w południowym Kaukazie (tereny północno-wschodniej Turcji, północnego Iraku, Azerbejdżanu, Armenii i Gruzji). W stanie dzikim winorośl (podgatunek subsp. sylvestris) rosła jednak od atlantyckich wybrzeży Europy po zachodnie Himalaje i badania molekularne świadczą o tym, że winorośl udomowiona została nie tylko w rejonie Bliskiego Wschodu, ale także w basenie Morza Śródziemnego dalej na zachód. Około 70% lokalnych odmian z półwyspu Iberyjskiego pochodzi od dzikich winorośli z tego rejonu. Przed udomowieniem owoce były zbierane z roślin dziko rosnących w lasach i prawdopodobnie wcześnie doszło do przypadkowego odkrycia wina po spróbowaniu płynu powstałego w naczyniu z długo przechowywanymi owocami. Odkrycie wina mogło nastąpić ok. 8–10 tysięcy lat p.n.e. Najstarsze znalezione ślady wina, w dodatku najwyraźniej świadomie wytwarzanego, bo konserwowanego żywicą pistacji, odkryto w naczyniach pochodzących sprzed 7 tysięcy lat p.n.e. ze stanowiska archeologicznego w górach Zagros w Iranie. Początki upraw i pierwsze prymitywne winnice, w których drzewa służyły jako podpórki datuje się na szóste tysiąclecie przed Chrystusem. Do wyodrębnienia się podgatunku uprawnego doszło w wyniku selekcji roślin obupłciowych – znacznie bardziej plennych od rozdzielnopłciowych.

Winorośl kilka tysięcy lat p.n.e. była rozprzestrzeniona w uprawie we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. Nasiona znaleziono na stanowiskach archeologicznych datowanych na 4500 lat p.n.e. na Cyprze, na 3200 lat p.n.e. w Jerycho. Ze starożytnego Egiptu uprawa winorośli poświadczona jest w dokumentach pisanych datowanych na 2400 lat p.n.e. Szybko też rozprzestrzeniła się w rejonie Azji Mniejszej, Bliskiego Wschodu i Mezopotamii. Najstarsze rysunki winorośli opartej o budowle, a więc sadzonej pochodzą z Egiptu z ok. 1500 p.n.e. Grecy i Rzymianie zakładali winnice na podbijanych przez siebie obszarach w Europie, częściowo po to, by zaopatrzyć w wino własne oddziały. Najbardziej na północ wysuniętym obszarem uprawy były Wyspy Brytyjskie. Wówczas wino było już używane także do gotowania, jako składnik sosów, o czym świadczy książka kucharska Apicusa z III w. Rozkwit uprawy winorośli został zahamowany po upadku cesarstwa rzymskiego i najazdach m.in. Arabów, Wizygotów i Wandalów. Sytuacja uległa poprawie wraz z powstawaniem klasztorów, obok których mnisi zakładali winnice i rozwijali w nich techniki uprawy.

W starożytnych Chinach początkowo uprawiano winorośl amurską[29]. Nasiona winorośli właściwej wysłane zostały do Cesarza Wu przez chińskiego generała wysłanego z poselstwem do krajów irańskich. Zetknął się on po raz pierwszy z winoroślą i winem w rejonie Fergany i Baktrii. Z wysłanych nasion powstała pierwsza winnica w Chinach ok. 120 r p.n.e.

Do Europy Środkowej i Polski wino dotarło wraz z chrześcijaństwem. Uprawa winorośli ze względu na klimat nie zyskała tu wielkiej popularności.

Kolonizatorzy zabrali krzewy winorośli właściwej do Ameryki Północnej, Peru i Chile[45]. W Ameryce Północnej rosła wówczas już m.in. winorośl lisia (Vitis labrusca), która odegrała ważną rolę w późniejszej odbudowie winnic europejskich. W 1616 Holendrzy zawieźli winorośl do Afryki Południowej, a w 1788, wraz z Anglikami, pierwsze sadzonki trafiły do Australii.

Druga połowa XIX wieku okazała się katastrofalna dla europejskich winnic. Mączniak prawdziwy poczynił duże szkody we Francji (do 80% strat w plonach), zanim udało się go opanować. Następnie ze wschodniej części Ameryki Północnej do Europy został około 1863 przywleczony szkodnik – filoksera winiec. W krótkim czasie filoksera spustoszyła miejscowe winnice, tym bardziej, że nie znano wówczas żadnych sposobów ochrony przed tym szkodnikiem. Rozwiązaniem okazało się obsadzenie winnic na nowo z wykorzystaniem krzewów szczepionych na podkładkach odpornych na filokserę – amerykańskich i hybrydowych. Wraz z importowanymi podkładkami pojawił się w 1878 także mączniak rzekomy winorośli. Przypadkiem okazało się, że skutecznie chorobę zwalczają związki miedzi (ciecz bordoska).

Wiek XX przyniósł ulepszenia technologiczne, rozwój winiarstwa w Nowym Świecie i prawne regulacje dotyczące sposobów uprawy. Wiele winnic zostało wykarczowanych, a winiarze większą uwagę poświęcili jakości.

Winorośl właściwa była drugą, po ryżu, rośliną uprawną, której genom zsekwencjonowano w całości.
Obecność w kulturze i symbolice

Ze względu na ogromne znaczenie winorośli w basenie Morza Śródziemnego – odgrywała ona istotną rolę w różnych starożytnych kulturach tego obszaru. Już 5 tysięcy lat temu w starożytnym Egipcie i Mezopotamii winnice i piwnice pełne wina były symbolem bogactwa i przedmiotem dumy władców. Winnica była darem faraona Amenhotep III dla świątyni w Luksorze, a amfory z winem umieszczano w grobowcach faraonów (np. Tutanchamona). W sumeryjskim eposie ocalony z potopu Utnapisztim właśnie z wina składał bogom ofiarę w podzięce za ocalenie.

Starożytna Grecja

W czasie rozwoju kultury mykeńskiej uprawa winorośli odgrywać zaczęła istotną rolę w południowej Europie. Bogiem wina i winorośli oraz propagatorem jej uprawy na całym wówczas znanym świecie był Dionizos, dla którego obchodzono kilka świąt w roku zwanych dionizjami. Wino odgrywało istotną rolę w kulturze i gospodarce starożytnej Grecji, Homer pisał o codziennie przybijających do brzegów Troi okrętów wyładowanych amforami z winem. Wino i winorośl obecne są także w mitologii greckiej.

Starożytny Rzym

W rejonie Morza Śródziemnego uważano winorośl za roślinę świętą, a napój wytwarzany z jej owoców za napój bogów. W starożytnym Rzymie i Grecji pito wino, mieszając je często z wodą. Wino nie było napojem składanym w ofierze bogom – w Rzymie było to mleko.

Starożytny Izrael

W tradycji żydowskiej winorośl porównywana jest do narodu żydowskiego. Tak midrasz interpretuje słowa Biblii Hebrajskiej. W komentarzach rabina Szymona ben Lakisza (III w. n.e.) zawartych w Gemarze owoce winorośli to uczeni i mędrcy, liście to ludzie wytwarzający substancje niezbędne dla życia całej wspólnoty (rośliny), a pędy to kupcy rozprowadzający produkty wytwarzane przez ludzi. Zgodnie z tradycją biblijną pierwszym człowiekiem, który zaczął uprawiać winorośl był Noe[54]. Z błogosławieństwa Jakuba wynika, że posiadanie winnicy było równoznaczne z bogactwem, przy czym zgodnie z Księgą Powtórzonego Prawa można było wejść do cudzej winnicy i najeść się do syta, choć nie wolno było zbierać gron do kosza. Kwitnąca winorośl przedstawiona została jako symbol wiosny w Pieśni nad pieśniami. Zbiór winogron był tak ważny, że na jego okres zwalniano nawet mężczyzn z wojska, by mogli zebrać owoce we własnej winnicy (Pwt 20,6). W Starym Testamencie wino z winogron było jedną z ofiar składanych Bogu. W Księdze Izajasza zawarty jest metaforyczny opis zakładania winnicy, na początku pełen namiętności niczym hymn miłosny, w drugiej części zmieniający się w sąd nad narodem żydowskim. Zgodnie z przekazem Józefa Flawiusza przy murach Świątyni Jerozolimskiej rosła winorośl obrobiona w złocie, rodząca wspaniałe owoce.

Tradycja chrześcijańska

W sztuce chrześcijańskiej winna latorośl łączyła się z osobą Chrystusa, ideą nieśmiertelności i zmartwychwstania – jak np. latorośl w nagrobku Kazimierza Wielkiego na Wawelu[59]. Jezus w przypowieściach przyrównuje siebie do krzewu winnego, a ludzi do latorośli; jedne z nich zostają na krzewie i przynoszą owoce, inne zaś zostają obcięte i wrzucone w ogień.

https://pl.wikipedia.org/wiki/Winoro%C5 … %C5%9Bciwa

---

Tylko ten kto nic nie robi nie popełnia błędów.